نگاهى به فلسفه احكام، ص: 41
فلسفه تقليد
در شريعت اسلام، واجبات و محرماتى وجود دارد كه خداى حكيم، آنها را براى سعادت دنيا و آخرت انسان تشريع كرده است. اگر انسان از اين دستورات اطاعت كند به سعادت مطلوب مى‏رسد، وگرنه نمى‏تواند به سعادت دست يابد.
از سوى ديگر، هر مسلمانى نمى‏تواند به آسانى، احكام شرعى را از قرآن و روايات و يا از عقل خود دريابد. قرآن مانند يك كتاب قانون يا رساله عمليه نيست كه احكام شرعى را به طور مدون و تفصيلى و با وضوح و صراحت كامل و ذكر همه خصوصيات و جزئيات بيان كرده باشد. عقل، هرگز نمى‏تواند همه احكام مورد نياز را با مراجعه مستقيم به قرآن و روايات دريابد.
براى شناخت احكام شرعى، آگاهى‏هاى فراوانى از جمله: آشنايى با منطق فهم آيات و روايات، شناخت حديث صحيح از غير صحيح، كيفيت‏
نگاهى به فلسفه احكام، ص: 42
تركيب و جمع بين روايات و آيات و ده‏ها مسأله ديگر، لازم است كه آموختن آنها نيازمند سالها تلاش جدى است. در چنين حالتى، مكلف خود را در برابر سه راه مى‏بيند:
1. راه تحصيل اين علم را- كه همان اجتهاد است- پيش گيرد.
2. در هر كارى آراى فقيهان را مطالعه كرده و به گونه‏اى عمل كند كه طبق نظر همه آنها، صحيح باشد.
3. از رأى كسى كه اين علوم را آموخته و در شناخت احكام شرعى متخصص است، بهره جويد.
بى‏شك، اگر شخص، مجتهد باشد، از دو راه ديگر بى‏نياز خواهد گشت. اما تا رسيدن به آن، ناگزير از دو راه ديگر است. راه دوم نيازمند اطلاعات كافى از آراى موجود درهرمسأله و روش‏هاى احتياطآميز است. اين رويكرد در بسيارى از موارد، به دليل سختى احتياط، زندگى عادى انسان را مختل مى‏كند. بنابراين راه سوم، كاربرد رايج و غالب و معقول بين مردم است.
روشن است كه اين سه راه، اختصاص به برخورد انسان با احكام شرعى ندارد و هر مسأله تخصصى و پيچيده ديگر نيز چنين است. براى مثال مهندس متخصصى را فرض كنيد كه بيمار مى‏شود. او براى درمان بيمارى خود، يا بايد به تحصيل دانش پزشكى بپردازد تا آنجا كه خود در اين رشته صاحب نظر شود، يا تمام آراى پزشكان را مطالعه كرده و در
نگاهى به فلسفه احكام، ص: 43
صورت امكان، بايد به گونه‏اى عمل كند كه بعداً پشيمان نشود و يا به پزشك متخصص رجوع كند.
راه نخست، او را به درمان سريع و به هنگام نمى‏رساند. راه دوم نيز بسيار دشوار است و او را ازكار تخصصى خود بازمى‏دارد. لذا او بى‏درنگ از يك پزشك متخصص، كمك مى‏گيرد و به نظر او عمل مى‏كند.